Πολιτιστικά μνημεία

1. Αρχαία πόλη Λύκα

Αρχαιολογικά ευρήματα που σήμερα βρίσκονται στο βυθό της Μικρής Πρέσπας, στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού του Αγίου Αχιλλείου, μαρτυρούν την ύπαρξη μιας αρχαίας πόλης, της Λύκας. Η ονομασία πρέπει να είναι προελληνική και σχετίζεται με τη λίμνη (την Βρυγηίδα), εφόσον και στα αλβανικά η ονομασία της λίμνης είναι «liqen).

Η ύπαρξη της αρχαίας πόλης χαμηλότερα από τη σημερινή στάθμη μας κάνει να συμπεράνουμε  ότι η στάθμη της λίμνης στο παρελθόν έχει υπάρξει χαμηλότερα.

2. Βασιλική Αγίου Αχιλλείου στο ομώνυμο νησί (τέλη 10^ου αιώνα)

Το νησί του Αγίου Αχιλλείου υπήρξε η πρωτεύουσα του Βούλγαρου Τσάρου Σαμουήλ, ενός από τα 4 κομητόπουλα, υιών του κόμη Νικολάου και της Αρμένισσας μητέρας τους Ριψιμίας, σε μια περίοδο που μαινόταν ο σκληρότερος και πιο μακροχρόνιας πόλεμος ανάμεσα στη Βουλγαρία και το Βυζάντιο με επικεφαλείς τον Σαμουήλ και τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’ αντίστοιχα.

Ο Σαμουήλ το 985 κατέλαβε την πόλη της Λάρισας από όπου και αφαίρεσε το λείψανο του Αγίου Αχιλλείου και το μετέφερε στα ενδότερα της Βουλγαρίας, δηλαδή στην Πρέσπας. Το λείψανο συνοδεύτηκε από έναν μεγάλο αριθμό Λαρισαίων, όπου ανάμεσα τους υπήρχαν μάστορες, τεχνίτες, και άλλες ειδικότητες με εντολή να χτίσουν έναν μεγαλοπρεπή ναό που θα στεγάσει το μητροπολιτικό ναό του πατριαρχείου του. Έτσι λοιπόν το νησάκι (που εκείνη την εποχή ήταν ενωμένο με τη στεριά) αποτέλεσε την πρωτεύουσα του κράτους που προσπαθούσε να εγκαθιδρύσει.

Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ν. Μουτσόπουλο, ο Σαμουήλ ετάφη στην Βασιλική, όπως μαρτυρούν κάποια ίχνη υφασμάτων, όπως το πορφυρό χρώμα του σκελετού του, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι ήταν καλυμμένος με πορφυρό ύφασμα, προνόμιο βασιλικό. Το κυριότερο τεκμήριο αποτελεί το τραύμα στο αριστερό χέρι του νεκρού, το οποίο απέκτησε ο Σαμουήλ από τη μάχη του Σπερχειού το 997.

To 1072 ξέσπασε η επανάσταση του Κωσταντίνου Bodin την οποία οι Βυζαντινοί κατέστειλαν στέλνοντας Γερμανούς μισθοφόρους. Τότε είναι που η βασιλική έπαθε μεγάλες ζημιές και ιδιαίτερα ο τάφος του Αγίου. Επίσης, έχει διαπιστωθεί ότι το μνημείο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, το οποίο μαρτυρείται από την έλλειψη ενιαίας επίστρωσης στο δάπεδο. Αντίθετα, είναι γνωστό ότι τοιχογραφήθηκε 3 φορές. Κάποιο βίαιο γεγονός, όπως εχθρική επέμβαση ή σεισμός, είναι δυνατό να αποτελεί αιτία της κατάρρευσης τμημάτων του ναού. Ο ναός φαίνεται στο παρελθόν να είχε λαμπρή τοιχογράφηση όμως ελάχιστα ίχνη διασώζονται.

3. Ναός Παναγίας Πορφύρας (1473)
4. Ναός Αγίου Αθανασίου στο νησί Άγιος Αχίλλειος (1604 μ.Χ.)
5. Ναός των Αγίων Αποστόλων στο νησί Άγιος Αχίλλειος (11^{ος με} 12^οαιώνας)
6. Ναός Αγίου Δημητρίου στο νησί Άγιος Αχίλλειος (12^ος και ανακαινίστηκε τον 14αιώνα)
7. Ναός Αγίου Γεωργίου στο νησί Άγιος Αχίλλειος (15^ος αιώνας)
8. Ανώνυμος ναός στην κορυφή του «Καλέ»
9. Ναός Αγίου Νικολάου στο χωριό Πύλη(13^ος)
10. Ναός Αγίου Γερμανού στο χωριό Άγιος Γερμανός 1882 μ.Χ.
11. Βυζαντινός ναός Αγίου Γερμανού στο χωριό Άγιος Γερμανός (11^ος αιώνας)
12. Ναός Αγίου Αθανασίου στο χωριό Άγιος Γερμανός (16^ος αιώνας)
13. Ανώνυμος ναός στο νησί Βιδρονήσι (Βιτρινέτσι)
14. Ασκηταριό Μεταμορφώσεως στο χωριό Ψαράδες (13^Ος αιώνας)
15. Ασκηταριό Μικρής Ανάληψης στο χωριό Ψαράδες (15^ος αιώνας)
16. Ασκηταριό Παναγίας Ελεούσας στο χωριό Ψαράδες (14^ος αιώνας)
17. Άγιος Νικόλαος (Αγία Σωτήρα) στο χωριό Πλατύ (1591)
18. Άγιος Γεώργιος στο χωριό Πλατύ
19. Άγιος Γεώργιος στο Αγκαθωτό
20. Αγία Παρασκευή στον Πυξό
21. Υπαπαντή στο χωριό Λαιμός
22. Αγία Παρασκευή στο χωριό Λαιμός
23. Άγιος Ιωάννης στο χωριό Λαιμός
24. Άγιος Δημήτριος στο χωριό Μηλιώνα
25. Άγιος Νικόλαος στο χωριό Μηλιώνα
26. Άγιος Αθανάσιος στο χωριό Μηλιώνα
27. Άγιος Αθανάσιος στο χωριό Καλλιθέα
28. Άγιος Νικόλαος στο χωριό Καλλιθέα
29. Άγιος Γεώργιος στο χωριό Καλλιθέα
30. Αγία Παρασκευή στο χωριό Καλλιθέα
31. Ναός Ανάληψις στο χωριό Καρυές
32. Ναός Αρχάγγελος Μιχαήλ στο χωριό Καρυές
33. Ναός Άγιος Αθανάσιος στο χωριό Καρυές
34. Ναός Αγίου Αθανασίου στο χωριό Οξυά
35. Ναός Αγίας Παρασκευής στο χωριό Μικρολίμνη (
36. Ναός Αγίου Αθανασίου στο χωριό Ανταρτικό (1864)
37. Ναός Αγίου Νικολάου στο χωριό Ανταρτικό (1925)
38. Ναός Αγίας Παρασκευής στο χωριό Ανταρτικό (αρχές 20^ου αιώνα)
39. Ναός Αγίου Γεωργίου στο χωριό Πράσινο (1868)
40. Ναός Αγίου Νικολάου στο χωριό Τρίγωνο (1866)
41. Ναός Προφήτη Ηλία στο χωριό Τρίγωνο (1921)
42. Ναός Αγίου Δημητρίου στο χωριό Λευκώνα (1700- επισκευάστηκε το 1810)
43. Ναός Αγίου Δημητρίου στο χωριό Λευκώνα (νέος 20^ος αιώνας)
44. Ναός Ανάληψις στο χωριό Λευκώνα (20^ος αιώνας)
45. Ναός Αρχάγγελος Μιχαήλ στο χωριό Λευκώνα (1928 ή 1932)
46. Ναός Αγίου Νικολάου στην Οπάια(1868)
47. Ναός Αγίας Τριάδας στο χωριό Πισοδέρι(1050)
48. Ναός Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι (1848)
49. Ναός Προφήτη Ηλία στο χωριό Πισοδέρι (επισκευάστηκε το 1914/ίδρυση προηγούμενη εποχή)
50. Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο χωριό Κώττα (1860)
51. Ναός Αγίου Αθανασίου στο χωριό Κώττα (1860)
52. Ναός Αγίου Δημητρίου στο χωριό Κρυσταλλοπηγή (1871)