Διαχείριση του υγροτόπου

Ένα πολύ σημαντικό εργαλείο

     Η Επιτροπή Διαχείρισης Υγροτόπου (ΕΔΥ) συστάθηκε το 2008 ύστερα από πρόταση της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών (ΕΠΠ), με στόχο την άμεση εμπλοκή όλων των ενδιαφερομένων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για τη διαχείριση του υγροτόπου. Συγκεκριμένα, αρχικά στην ΕΔΥ συμμετείχαν εκπρόσωποι από το ΥΠΕΚΑ, την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (Δ/νση Υδάτων, Τμήμα Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού), το Δήμο Πρεσπών, τον Τοπικό Οργανισμό Εγγείων Βελτιώσεων και την Εταιρία Προστασίας Πρεσπών. Το 2012, η ΕΔΥ διευρύνθηκε με μέλη από τους κτηνοτροφικούς και αλιευτικούς συνεταιρισμούς, οι δραστηριότητες των οποίων επηρεάζουν και επηρεάζονται άμεσα από την κατάσταση του υγροτόπου και έτσι αποτελεί πλέον ένα ενιαίο σχήμα όπου όλοι οι ενδιαφερόμενοι φορείς συναποφασίζουν για τη διαχείριση του υγροτόπου. Όλοι αυτοί οι φορείς, από τη δική του πλευρά ο καθένας, πρέπει να έχουν λόγο σε σημαντικά θέματα που απασχολούν την ΕΔΥ.

     Στόχος λοιπόν αυτής της επιτροπής είναι να παίρνει αποφάσεις, λαμβάνοντας υπόψη τόσο την ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων μέσα και γύρω από τον υγρότοπο όσο και τη διατήρηση της καλής οικολογικής του κατάστασης. Τέτοιου είδους διαδικασίες απαιτούν μελέτη των θεμάτων από τους συμμετέχοντες, ολοκληρωμένη προσέγγιση και συχνά αμοιβαίες υποχωρήσεις από όλες τις πλευρές, με στόχο τη διαμόρφωση κοινών θέσεων. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι μέχρι σήμερα οι αποφάσεις λαμβάνονται με συναίνεση, γεγονός που κάνει το παράδειγμα της ενεργού διαχείρισης στην Πρέσπα μοναδικό.

Ποια θέματα συζητάει η Επιτροπή;

     Τα θέματα που συζητούνται κατά τη διάρκεια της ΕΔΥ αφορούν τη διαχείριση των νερών, της βλάστησης, της ορνιθοπανίδας αλλά και της αλιείας και τα μέλη εισηγούνται προτάσεις για το επόμενο υδρολογικό έτος. Πιο συγκεκριμένα, στην ατζέντα της συνάντησης βρίσκονται: η προτεινόμενη στάθμη των λιμνών, οι χειρισμοί του θυροφράγματος, η «κλειστή περίοδος», δηλαδή η απαγόρευση της αλιείας κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου των ψαριών, η έκταση των υγρών λιβαδιών, οι περιοχές και οι μέθοδοι διαχείρισης του καλαμιώνα και πολλά άλλα. Στόχος είναι η διασφάλιση των οικολογικών λειτουργιών, η προστασία των σπάνιων ειδών που διαβιούν στον υγρότοπο, οι βιότοποι και η βιοποικιλότητα και παράλληλα η εξυπηρέτηση των αρδευτικών ή και άλλων κοινωνικοοικονομικών δραστηριοτήτων (π.χ. αλιεία, τουρισμός), όπως αυτές ισχύουν σήμερα.

Πιο συγκεκριμένα:

• Στάθμη της Μικρής Πρέσπας

     Η διαχείριση της στάθμης της λίμνης Μικρή Πρέσπα προδιαγράφεται αναλυτικά στο «Σχέδιο Διαχείρισης Προστατευόμενης Περιοχής Εθνικού Πάρκου Πρεσπών», που υλοποιήθηκε από τον Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πρεσπών το 2011, βάσει των στόχων, όρων και προϋποθέσεων της ΚΥΑ 28651/2009 (ΦΕΚ 302Δ/23.7.2009).

     Επιδίωξη αποτελεί ο ορισμός ανώτατου ορίου στάθμης της λίμνης και η ελαφρά διακύμανση της κατά την ανοιξιάτικη περίοδο, δηλαδή την περίοδο ωοτοκίας των ψαριών και επώασης των αυγών. Σκοπός της διαχείρισης είναι η αποφυγή πλημμυρών στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και η προστασία των ενδιαιτημάτων των υδρόβιων πουλιών και των ψαριών.

• Διαχείριση των υγρών λιβαδιών και των καλαμιώνων

     Βασική επιδίωξη είναι η δημιουργία εκτάσεων υγρών λιβαδιών περιφερειακά της λίμνης, ο έλεγχος της έκτασης των καλαμιώνων και η κοπή συγκεκριμένων τμημάτων τους για τη δημιουργία «ανοιγμάτων» στις εκτάσεις που καταλαμβάνουν.

     Σκοπός είναι η διασφάλιση της προστασίας της βιοποικιλότητας και των οικοτόπων, και ειδικότερα η δημιουργία χώρων διατροφής και φωλιάσματος σπανίων ειδών πουλιών, η δημιουργία χωρών αναπαραγωγής ψαριών καθώς και η άσκηση δραστηριοτήτων που σχετίζονται άμεσα με την περιοχή, όπως κτηνοτροφία, αλιεία και τουρισμός, όπως αυτές εφαρμόζονται σήμερα.

• Διαχείριση/ Προστασία Ορνιθοπανίδας

    Στόχος είναι η προστασία των ενδιαιτημάτων αναπαραγωγής και η διατήρηση ή/ και δημιουργία ενδιαιτημάτων διατροφής για την ορνιθοπανίδα. Με αυτό τον τρόπο ενδυναμώνεται η προστασία και η διατήρηση των σπάνιων ειδών ορνιθοπανίδας, όπως ο παγκόσμια απειλούμενος Αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus), ο Ροδοπελεκάνος (P. onocrotalus), η Λαγγόνα (Phalacrocorax pygmeus) και τα είδη ερωδιών και άλλων υδρόβιων πουλιών στην Πρέσπα και των βιοτόπων τους με τρόπο που να αυξάνονται ή τουλάχιστον να διατηρούνται σταθεροί οι πληθυσμοί τους.

• Αλιεία

     Στην Επιτροπή κάθε χρόνο ορίζεται η «κλειστή περίοδος», δηλαδή η περίοδος απαγόρευσης της αλιείας κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου των ψαριών.

Τα παραπάνω δείχνουν πόσο σύνθετη γίνεται η διαχείριση του θυροφράγματος, προκειμένου να μπορεί να εξυπηρετεί τόσο τις οικολογικές όσο και τις αναπτυξιακές ανάγκες της περιοχής σε συνάρτηση και με τη δυναμική του συστήματος, καθώς η διαχείριση της στάθμης εξαρτάται άμεσα και από τα μεγέθη του υετού και τις επιφανειακές απορροές.

Η διαχείριση του υγροτόπου στο παρελθόν

     Το ιστορικό διαχείρισης έχει ρίζες στο παρελθόν, πριν ακόμη την κήρυξη της περιοχής ως Εθνικό Δρυμό το 1974, και είναι μια ιστορία μετάβασης από παραδοσιακές μορφές διαχείρισης σε σύγχρονες, σε άμεση ακολουθία της αλλαγής του τρόπου ζωής των κατοίκων της περιοχής. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι χωρίζεται σε 3 βασικές περιόδους.

Περίοδος πρώτη – Η οικονομία του λίγο απ’όλα      

     Μέχρι και το 1940 ο τρόπος ζωής των κατοίκων της περιοχής θύμιζε άλλες εποχές, ήταν σαν να είχε μείνει απαράλλακτος εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Ζούσαν παράγοντας οι ίδιοι σχεδόν όλα τα αναγκαία αγαθά και συλλέγοντας ακόμη μερικά από τη φύση. Οι κλήροι ήταν μικροί και καλλιεργούνταν με σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι και βρίζα (σίκαλη). Γενιές και γενιές με επίπονη εργασία είχαν μετατρέψει τις άγονες βουνοπλαγιές σε πεζούλες με πέτρες και χώμα, δηλαδή σε στενές λωρίδες καλλιεργούμενης γης που σε κάποιο βαθμό είναι ορατές και στις μέρες μας. Βοήθεια στις καθημερινές εργασίες έδιναν τα ζώα εργασίας και μεταφοράς, άλογα, γαϊδούρια, μουλάρια και βόδια. Τα ζώα έβοσκαν κυρίως στα πλημμυρισμένα λιβάδια και στους καλαμιώνες. Το πολύτιμο αυτό αγαθό θεριζόταν κάθε φθινόπωρο και αποθηκεύονταν σε θημωνιές για χειμωνιάτικη τροφή για τα ζώα αλλά και όχι μόνο. Με αυτή την πολύτιμη πρώτη ύλη κάλυπταν πολλές ακόμη ανάγκες όπως: η κάλυψη των στάβλων και των μαντριών, η κατασκευή καλαμωτών (κότσες) για να παγιδεύουν τα ψάρια, η κάλυψη των ταβανιών των σπιτιών, στρώματα και στρωσίδια, χαλάκια, καρέκλες κ.α.. Οι χωρικοί χωρίς να το ξέρουν και να το επιδιώκουν, διαχειρίζονταν άριστα το λιμναίο οικοσύστημα και τους καλαμιώνες ευνοώντας την ύπαρξη των υγρών λιβαδιών. Ο κάμπος ήταν γεμάτος ζωή με δέντρα όλων των ειδών, οπωροφόρα και άγρια δασικά, χωραφάκια με γίγαντες, και στάρια, πολλά ρυάκια και πλημμυρισμένα λιβάδια.

Περίοδος δεύτερη: Η καμπή

     Μεγάλες αλλαγές στις χρήσεις γης ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1960 με σκοπό την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής. Αυτό σήμαινε την κατασκευή του αρδευτικού δικτύου που συνοδεύτηκε από εξομαλύνσεις εδαφών, αποστραγγίσεις, μπαζώματα και κοψίματα, τον εγκιβωτισμό και ευθυγραμμισμό των ρεμάτων της ανατολικής πλευράς των λιμνών και τη μετατροπή των παραλίμνιων δασών, ελών και υγρών λιβαδιών σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Γνωρίζουμε ότι περίπου 8.000- 9.000 στρέμματα ισοπεδώθηκαν, διανοίχτηκαν στραγγιστικά κανάλια, δημιουργήθηκε το οδικό δίκτυο και έγινε αναδασμός της γης. Αρχικά, αυτά τα χωράφια χρησιμοποιήθηκαν για καλλιέργεια δημητριακών και στη συνέχεια, με την ολοκλήρωση του αρδευτικού δικτύου τη δεκαετία του ’80, χρησιμοποιήθηκαν για την εντατική καλλιέργεια του φασολιού.

     Η άμεση αλλαγή που συντελέστηκε ήταν η στροφή στην πεδινή γεωργία, η εγκατάλειψη των ξηρικών καλλιεργειών, όπως τα σιτηρά σε μεγαλύτερα υψόμετρα και η συνοδευόμενη δραματική μείωση της κτηνοτροφίας και η αντικατάσταση των ντόπιων φυλών με εισαγόμενες ξενικές φυλές. Ακόμη, έγιναν προσπάθειες για ίδρυση βιώσιμων τυροκομείων, μια μονάδα εξόρυξης μαρμάρου και το διάσημο κονσερβοποιείο.

    Η κατασκευή του αρδευτικού σηματοδότησε μια νέα αποχή, μια μεγάλη καμπή και επέφερε με ανύποπτο τρόπο μεγάλες αλλαγές που με τη σειρά τους θα επηρέαζαν με ριζικό τρόπο τη μορφή της περιοχής στο μέλλον.

   Από το ’67-70 ευρωπαίοι ορνιθολόγοι επισκέπτονται την περιοχή για πρώτη φορά, ανακαλύπτοντας έναν ορνιθολογικό παράδεισο και έτσι ξεκίνησαν οι ενέργειες για τη προστασία της περιοχής με αποτέλεσμα το 1974 η Πρέσπα να κηρυχτεί Εθνικός Δρυμός. Σαν από ειρωνεία, μόλις ανακαλύφθηκε και ανακοινώθηκε η εξαιρετική σπουδαιότητα της περιοχής, εμφανίστηκαν και τα πρώτα αποτελέσματα της αλλαγής που επέφερε η δραστική μείωση των υγρών λιβαδιών στην άγρια ζωή της περιοχής.

Περίοδος Τρίτη- Το φασόλι

     Τα φασόλια των Πρεσπών και της Καστοριάς ήταν από πάντοτε γνωστά και οι Πρεσπιώτες τα καλλιεργούσαν ανέκαθεν σε μικρές ποσότητες κυρίως για δική τους κατανάλωση. Η τιμή τους άρχισε σταδιακά να αυξάνεται με την είσοδο της Ελλάδας στην Eυρωπαϊκή Κοινότητα το 1981 και έτσι άρχισε η επέκταση της καλλιέργειας του και σιγά σιγά ολόκληρη η επιφάνεια του αρδευτικού δικτύου καλύφθηκε με φασόλια. Η κτηνοτροφία εκείνη την περίοδο κατέρρευσε και τα βοοειδή ελευθέρας βοσκής που απέμειναν εξοστρακίστηκαν από τη χαμηλή ζώνη και περιορίστηκαν στα βουνά.  Παράλληλα η φήμη της Πρέσπας αυξήθηκε, αυξήθηκε και ο τουρισμός άρα και τα εισοδήματα που έφεραν ανοικοδόμηση.

     Αναπτυξιακά έργα της δεκαετίας του ‘80 έφεραν και άλλες παρεμβάσεις στα ποτάμια της περιοχής, επενδύσεις που δεν είχαν διάρκεια στο μέλλον ή που δεν λειτούργησαν ποτέ όπως ο ιχθυογεννητικός σταθμός. Παράλληλα, μειώθηκε σημαντικά και η σημασία της αλιείας ενώ παρατηρήθηκε μια στροφή στον τουρισμό. Οι μεγάλες αλλαγές στις χρήσεις γης γενικότερα, οδήγησαν σε μια καταγεγραμμένη μείωση ή εξαφάνιση ειδών πουλιών από την περιοχή και μείωση της συνολικής βιοποικιλότητας της.

Πρωτοβουλίες για την αποκατάσταση του υγροτόπου

     Έκτοτε και μέχρι σήμερα, έχουν ληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες για τη διαχείριση του υγροτόπουυ από την Εταιρία Προστασίας Πρεσπών και από τον Φορέα Διαχείρισης  μετά την ίδρυση του και από τότε υπάρχει συστηματική συνεργασία μεταξύ των δύο φορέων. Κάποιες διαχειριστικές δράσεις στους υγροτόπους της Μικρής Πρέσπας που έχουν εφαρμοστεί είναι:

• Οριοθέτηση των αποικιών των πελεκάνων κάθε χρόνο από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 και μετά
• Αντικατάσταση μεγάλου τμήματος των καλωδίων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας κατά μήκος του ισθμού που χωρίζει τις δυο λίμνες από ένα συνεστραμμένο καλώδιο από το 1994 και μετά, γεγονός που οδήγησε σε κατακόρυφη μείωση των θανάτων πουλιών (κυρίως πελεκάνων) από ηλεκτροπληξία
• Κατασκευή τεχνητών νησίδων για τη διευκόλυνση της φωλεοποίησης των πελεκάνων μέσα στους καλαμιώνες από τη δεκαετία του ‘90.
• Πιλοτική εφαρμογή διαχείρισης καλαμιώνων με βόσκηση βούβαλων, θερινή κοπή και χειμερινή καύση, καθώς και με το συνδυασμό βόσκησης, θερινής κοπής και χειμερινής καύσης κατά την περίοδο 1997-2001 σε παραλίμνια έκταση στην Πύλη. Η δράση αυτή οδήγησε στη συγγραφή του πρώτου στην Ελλάδα εγκεκριμένου από τις αρμόδιες υπηρεσίες διαχειριστικού σχεδίου για την αποκατάσταση και τη διαχείριση υγρών λιβαδιών.
• Ολοκληρωμένη εφαρμογή διαχείρισης της στάθμης της λίμνης Μικρή Πρέσπα με την ανακατασκευή του θυροφράγματος Κούλας το 2004, αποκατάσταση υγρών λιβαδιών σε έκταση 700 στρ και παρακολούθηση αποικιών υδρόβιων πουλιών στα πλαίσια έργου του LIFE-Φύση (2002 – 2007). Το έργο αυτό βραβεύθηκε ως ένα από τα πέντε καλύτερα τέτοια έργα στην Ευρώπη για εκείνη την περίοδο.
• Σύσταση της Επιτροπής Διαχείρισης Στάθμης της Λίμνης στα πλαίσια λειτουργίας του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών (ΦΔΕΔΠ) από το 2005 και μετά.
• Σύνταξη του διαχειριστικού οδηγού – σχεδίου για τα υγρά λιβάδια της Μικρής Πρέσπας για την περίοδο 2007-2012, εφαρμογή του οδηγού – σχεδίου με χρηματοδότηση της ΕΠΠ και σε συνεργασία με το ΦΔΕΔΠ, και μετεξέλιξη – αναβάθμιση της Επιτροπής Διαχείρισης Στάθμης σε Επιτροπή Διαχείρισης Υγροτόπου από το 2007 και μετά για την παρακολούθηση της εφαρμογής του διαχειριστικού σχεδίου.
• Η υλοποίηση του Προγράμματος LIFE- Φύση (2017-2021), Prespa Waterbirds, με δράσεις για την προστασία των υδρόβιων πουλιών στη Μικρή Πρέσπα, που περιλαμβάνουν ερευνητικές δράσεις, όπως τη δυνατότητα αξιοποίησης της βιομάζας που θα προκύψει από τη διαχείριση, διαχειριστικές παρεμβάσεις όπως η διαχείριση των καλαμιώνων και η διαχείριση της βλάστησης κατά μήκος των αποστραγγιστικών καναλιών και η αποκατάσταση των εκβολών δύο σημαντικών ρεμάτων για την αναπαραγωγή των ψαριών, αλλά και δράσεις ευαισθητοποίησης του κοινού

Βιβλιογραφία

• Κατσαδωράκης Γ. (1996). Πρέσπα: Μια ιστορία για τη φύση και τον άνθρωπο, Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, Λαιμός
• Γιαννάκης, Ν., Δ. Μπούσμπουρας, Δ. Αργυρόπουλος και Ι. Καζόγλου (συντονισμός). (2010). Σχέδιο Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φλώρινας, Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών. Φλώρινα + Παραρτήματα.
• Τζάλη Μ., Δημαλέξης Τ. και Α. Μανωλόπουλος. (2017). Κατευθύνσεις Διαχείρισης υγροτοπικής βλάστησης στη λίμνη Μικρή Πρέσπα 2018- 2021. LIFE15 NAT/GR/000936 – Prespa Waterbirds. Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, Αγ. Γερμανός